De waarde van de journalistiek in een veranderend medialandschap

Tijdens de avond spraken vier gerenommeerde sprekers over verschillende aspecten van het medialandschap: Alyt Damstra (Wetenschappelijke Raad voor de Regering), Thomas Loudon (Filmmaker en onderzoeksjournalist), Aniek Moonen (voormalig voorzitter van de Jonge Klimaatbeweging en transitie expert) en Yvonne Zonderop (journalist & voorzitter bestuur van Stichting Democratie en Media). Zij gaven inzicht in de uitdagingen waar de journalistiek voor staat en mogelijke oplossingen om de kernwaarden van onafhankelijke media te beschermen en versterken.

Spreker 1: Prof. Alyt Damstra (WRR) – De Staat van de Media

Prof. Alyt Damstra, senior onderzoeker bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid(WRR), opende de avond met een toelichting op het WRR-rapport ‘Aandacht voor de media. Naar nieuwe waarborgen voor hun democratische functies’. Dit rapport is een analyse van de uitdagingen en kansen voor de journalistiek in het digitale tijdperk.

Volgens Damstra vervult de journalistiek drie cruciale functies binnen een democratie: informatievoorziening (1), controle op de macht (2) en het faciliteren van het publieke debat (3). Maar de context waarin media opereren is ingrijpend veranderd door de macht van tech platforms en de verschuiving van advertentie-inkomsten. Om deze functies te waarborgen is overheidsbeleid nodig dat nauw aansluit op nieuw mediabeleid dat de democratische functies van de media als uitgangspunt neemt.

Damstra doet vier aanbevelingen:

• Maak voor de democratie, belangrijke informatie prominent en goed vindbaar
• Maak maximaal gebruik van Europese wet- en regelgeving om een betrouwbare en veilige informatieomgeving te realiseren
• Versterk de lokale en regionale journalistiek
• Publieke figuren en politici dragen bij aan content verspreiding. Dit gaat gepaard met verantwoordelijkheid. Richtlijnen en gedragsnormen zijn nodig om dit te ondersteunen

'We zien dat journalistieke media steeds afhankelijker worden van grote technologie bedrijven die bepalen welke informatie zichtbaar is en daarmee indirect de pluriformiteit van het medialandschap beïnvloeden’

Spreker 2: Thomas Loudon – De Bescherming van de Journalistiek

Journalist en filmmaker Thomas Loudon legde de nadruk op het belang van journalistieke ethiek en onafhankelijkheid. Hij maakte eenonderscheid tussen media als infrastructuur waarop content wordt verspreid en de journalistiek als democratische pijler en de rechtsstaat ondersteunt. Loudon wees op de opkomst van alternatieve media die journalistieke normen negeren en desinformatie verspreiden.

Journalistiek wordt vaak als hinderlijk ervaren door machthebbers, omdat het hen dwingt tot transparantie en verantwoording. Autocratische leiders proberen dan ook vaak journalistiek te onderdrukken. Hij pleit ervoor dat overheden en politici actief moeten bijdragen aan de bescherming van onafhankelijke journalistiek door media platforms verantwoordelijk te houden en kwaliteitsjournalistiek te ondersteunen.

Loudon wijst er op dat goede journalistiek zich houdt aan ethische principes, zoals vastgelegd in de Code vanBordeaux (1954) en de GlobalCharter of Ethics for Journalists (2019). Deze normen staan voor:

1. Hoor en wederhoor toepassen; 2. Bronnen beschermen; 3 Verslaggeving gebaseerd op feiten; 4. Privacy respecteren; 5. Belangenverstrengeling vermijden; 6. Geen haatzaaierij of discriminatie bevorderen.

Loudon pleit ervoor om deze ethische principes bij tijd en wijle onder de aandacht te brengen en niet steeds opnieuw te willen uitvinden.

Een zorgwekkende trend is de groei van alternatieve media, die zich presenteren als onafhankelijke maar vaak journalistieke normen negeren. Omdat zij optimaal gebruikmaken van moderne media-infrastructuren, kunnen zij grote invloed uitoefenen op het publieke debat. De gevolgen hiervan zijn ernstig:

• Feiten worden minder belangrijk in politieke besluitvorming.
• Gevoelens en sentimenten krijgen voorrang boven objectieve verslaggeving.
• De term 'mainstream media' wordt gebruikt om traditionele journalistiek in diskrediet te brengen terwijl alternatieve media zichzelf als de enige echte waarheid presenteren

Loudon benadrukte dat overheden en politici een cruciale rol spelen in de bescherming van journalistiek. Hij doet vier aanbevelingen:

1. Het belang van de journalistiek erkennen: Democratische partijen, zoals de VVD, dienen de journalistieke vrijheid zowel nationaal als internationaal expliciet te verdedigen en dit opnemen in hun verkiezingsprogramma's.
2. Het media-ecosysteem verbeteren: Journalistieke content moet worden onderscheiden van andere vormen van mediagebruik zodat burgers betrouwbare informatie kunnen herkennen.
3. Internationale regelgeving omarmen: De aanbevelingen van de EU High-Level Expert Group on Fake News (2018) moeten worden geïmplementeerd om desinformatie te bestrijden.
4. Platformen verantwoordelijk houden: Grote sociale media-bedrijven zoals Facebook en Twitter moeten aansprakelijk worden gesteld voor de verspreiding van desinformatie en misleidende content.

Loudon eindigt met de woorden van dichterLucebert: ‘Alles van waarde is weerloos.’ Dit geldt ook voor journalistiek: het is kwetsbaar maar tegelijkertijd krachtig. Daarom vraagt het om bewuste betrokkenheid en actieve bescherming door de samenleving en de politiek.

Spreker 3: Aniek Moonen – Journalistiek in Transitie

Voormalig voorzitter van de JongeKlimaatbeweging Aniek Moonen besprak de journalistiek vanuit een transitiekundig perspectief. Ze vergeleek de huidige mediaverschuiving met kathedraalbouw: een proces waarin je werkt aan iets wat pas generaties later wordt voltooid.Volgens Moonen moet het medialandschap voortdurend worden aangepast om relevant en betrouwbaar te blijven.

Ze benoemde drie grote uitdagingen: de opkomst van kunstmatige intelligentie (1), de dominantie van sociale mediaplatforms (2) en de veranderen de nieuwsconsumptie onder jongeren (3).

Deze ontwikkelingen dwingen tot heroverweging: optimalisatie van het bestaande systeem brengt slechts tijdelijke oplossingen terwijl er diepgaande structurele veranderingen nodig zijn om de journalistiek toekomstbestendig te maken.

Moonen geeft drie lessen mee uit de transitiekunde voor de journalistiek:

1. Zoom in op de kern van het systeem: Niet het volledige mediasysteem moet worden afgebroken, maar specifieke onderdelen moeten worden behouden, aangepast of afgebouwd.
2. Individuele keuzes beïnvloeden systemen: Het medialandschap is geen vaststaand gegeven, maar een verzameling beslissingen van journalisten, beleidsmakers en consumenten.‍
3. Vernieuwing komt zelden van binnenuit: Grote mediapartijen zoals DPG Media en Mediahuis hebben belang bij de status quo en zullen veranderingen uit algemeen belang niet snel uit eigen beweging doorvoeren. Vernieuwing komt vaak van kleinere, onafhankelijke initiatieven. Geef deze partijen de (financiële) ruimte.‍
4. Denk na over governance en besluitvorming: Niet alleen de inhoud van de journalistiek maar ook de manier waarop besluitvorming over media wordt georganiseerd, verdient aandacht. De invloed van de mediatyconen moet worden ingeperkt ten gunste van meer democratische structuren.

Een belangrijk aandachtspunt is de manier waarop jongeren informatie consumeren. Een groot deel van hen krijgt alleennieuws via sociale media, waar de grens tussen feit en fictie steeds vager wordt. Oplossingen moeten gezocht worden in:

• ‍Digitale geletterdheid: Jongeren moeten worden getraind in het herkennen van betrouwbare bronnen en het onderscheiden van desinformatie.‍
• Actieve aanwezigheid van journalistiek op sociale media: In plaats van zich af te zetten tegen deze platforms, moet journalistiek zich aanpassen aan nieuwe manieren van nieuwsconsumptie.‍
• Stimulerende overheidsmaatregelen: Regionale en lokale journalistiek kan ondersteuning krijgen om online zichtbaarder te worden.

‘Journalistiek en media zijn in transitie. Dat biedt kansen voor een sterker en inclusiever informatiesysteem. Alleen door samen te werken en echt open te staan voor vernieuwing kan de journalistiek haar rol in de democratische samenleving behouden en versterken’

Spreker 4: Yvonne Zonderop – De Waarde van de Forumfunctie in de Journalistiek

Journalistiek is meer dan alleen het rapporteren van feiten en het controleren van de macht; het is als informatiebron ook een onmisbare schakel in het publieke debat. YvonneZonderop, bestuurslid van Stichting Democratie en Media, benadrukte in haar bijdrage het belang van de forumfunctie in de journalistiek. Een eeuwenoude functie die juist nu versterkt moet worden. De Forumfunctie is het vermogen van media om ruimtes te creëren waarin burgers, instellingen en experts in gesprek gaan over maatschappelijke vraagstukken.

Dit is cruciaal voor een goed functionerende democratie. Dat betekent dat er in steden en dorpen (publieke) ruimtes en platformen moeten zijn waar de verschillende perspectieven samenkomen en waar maatschappelijke uitdagingen worden bediscussieerd. Zonder deze functie dreigt het publieke debat te versnipperen en te radicaliseren waardoor maatschappelijke polarisatie verder toeneemt. In de huidige informatiesamenleving is deze functie onder druk komen te staan door verschillende factoren:

• Sociale media als debatruimte: Net zoals in revolutietijden nieuwe kranten ontstonden, gebruiken burgers nu sociale media om hun stem te laten horen. Dit heeft gezorgd voor een verrijking van het debat, maar ook voor fragmentatie in echokamers waarin mensen alleen nog worden geconfronteerd met gelijkgestemde meningen.
• De snelheid van nieuwsconsumptie: Traditionele media moeten concurreren met de constante stroom van korte video's en berichten waarin een gedachtewisseling vaak plaatsmaakt voor snelle en emotionele reacties.
• De vervaging van journalistieke normen: Veel platforms mengen feiten met meningen, waardoor het lastiger wordt voor burgers om onderscheid te maken tussen betrouwbare en gekleurde informatie.

Het bestuur van de Stichting Democratie en Media steunt initiatieven die de forumfunctie in Nederland versterken en is mede-eigenaar van onder andere Trouw, De Volkskrant en Het Parool. Zonderop stelt dat deze kranten dankzij de DPG Mediagroep nog bestaan en dat journalistieke concentratie geen probleem is zolang de onafhankelijkheid gewaarborgd blijft. In Nederland gebeurt dit via redactiestatuten, die redacties beschermen tegen invloed van eigenaren of uitgevers - een uniek en stevig verankerd systeem. De stichting waakt over deze onafhankelijkheid en kan indien nodig bijsturen, al is dat nu niet aan de orde.

‘De forumfunctie van de journalistiek is al eeuwenoud en onmisbaar in een gezonde democratie. Het vraagt om een actieve inspanning van journalisten, beleidsmakers en burgers’.

Paneldiscussie

Na de presentaties volgde een paneldiscussie met vragen uit het publiek. Hier kwamen diverse thema’s aan bod:

1. Concentratie van mediabedrijven: De invloed van buitenlandse overnames en de rol van tech platforms in de nieuwsvoorziening.
2. Overheidsregulering: Moet de overheid journalistiek actiever beschermen, of brengt dit de persvrijheid in gevaar?
3. Zelfreflectie binnen de journalistiek: Hoe kunnen media zichzelf verbeteren en beter inspelen op de behoeften van het publiek?
4. Mediawijsheid en desinformatie: Hoe zorgen we ervoor dat burgers betrouwbare informatie kunnen herkennen?

Het panel was het erover eens dat er geen simpele oplossing is maar dat journalistiek een gezamenlijke verantwoordelijkheid is van journalisten, beleidsmakers en het publiek.

Conclusie

De moderator (Arend Jan van den Beld) concludeerde dat sterke en onafhankelijke journalistiek onmisbaar is voor een goed functionerende democratie. Het is aan ons allen om ervoor te zorgen dat journalistiek haar rol kan blijven vervullen. De belangrijkste aanbevelingen waren: ‍

• ‍Erken, benoem en bescherm de waarden en functies van de journalistiek voor de democratie
• Voorkom dat enkele grote bedrijven (Bigtechs) de volledige Media domineren
• Journalistieke concentratie bij enkele organisaties is geen probleem zolang de onafhankelijkheid gewaarborgd blijft. In Nederland zijn er redactiestatuten ‍
• Leer burgers (jong en oud) hoe ze betrouwbare journalistiek kunnen herkennen

Vervolg

De VVD neemt de inzichten uit deze bijeenkomst mee in de politieke discussie, de update van het Liberaal Manifesten deelt de resultaten met de fractiespecialisten in de Tweede Kamer, de leden en belangstellenden.

Bij vragen of opmerkingen naar aanleiding van het evenement ‘De Waarde van de Journalistiek’ kan contact opgenomen worden met Arend Jan van den Beld, bestuur Thematisch Netwerk Cultuur en Media.